Obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego posiadają swobodny dostęp do polskiego rynku pracy. Cudzoziemcy spoza UE i EOG muszą poddać się stosownej procedurze, by legalnie podjąć pracę na terytorium RP.
Do przeprowadzenia kontroli legalności zatrudnienia uprawniona jest Straż Graniczna (SG) i Państwowa Inspekcja Pracy (PIP). SG może też przeprowadzać kontrole firm, gospodarstw domowych i osób fizycznych zatrudniających cudzoziemców, jak również cudzoziemców prowadzących własną działalność gospodarczą w Polsce. PIP jest natomiast uprawniona do kontroli legalności zatrudnienia wynikającego z zawarcia z pracownikami umów o pracę.
Państwowa Inspekcja Pracy coraz intensywniej kontroluje zatrudnianie cudzoziemców i odkrywa coraz więcej nieprawidłowości. W 2018 roku inspektorzy PIP przeprowadzili 7 817 kontroli legalności zatrudnienia i wykonywania pracy przez cudzoziemców. Było to o 84 % więcej niż w 2016. Kontrolą objęto 40 400 cudzoziemców. Wykazano powierzenie nielegalnej pracy 4 560 cudzoziemcom.
Nielegalne wykonywanie pracy przez cudzoziemca to wykonywanie pracy przez cudzoziemca:
• który nie posiada ważnej wizy lub innego dokumentu uprawniającego go do pobytu w Polsce;
• którego podstawa pobytu w Polsce nie uprawnia do wykonywania pracy;
• który wykonuje pracę bez zezwolenia, w wypadkach gdy jest ono wymagane;
• na innych warunkach lub na innym stanowisku niż określone w zezwoleniu na pracę;
• bez zawarcia wymaganych umów o pracę albo umów cywilnoprawnych.
Dokumenty do kontroli
Kontrolowany podmiot na żądanie funkcjonariuszy powinien w terminie nie dłuższym niż 7 dni przedstawić dokumenty dotyczące legalności wykonywania pracy przez cudzoziemca, prowadzenia działalności gospodarczej przez cudzoziemca, czy też powierzania wykonywania pracy cudzoziemcowi. Kontroli podlega także charakter wykonywanej przez cudzoziemca pracy oraz to, czy warunki jej wykonywania są zgodne z opisem umieszczonym w zezwoleniu / oświadczeniu.
Dokumentami potwierdzającymi legalność zatrudnienia cudzoziemca są w szczególności:
• zezwolenia na pracę;
• oświadczenia o zamiarze powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi;
• umowy o pracę lub umowy cywilnoprawne;
• dokumenty potwierdzające uzyskanie przez cudzoziemca prowadzącego działalność gospodarczą wpisu do Ewidencji Działalności Gospodarczej.
W przypadku rozbieżności lub braku dokumentacji inspektor pracy, który stwierdzi naruszenie przepisów ustawy o promocji zatrudnienia może skierować do sądu wniosek o ukaranie osób odpowiedzialnych za stwierdzone nieprawidłowości.
Konsekwencje w obszarze wykroczeń
- Pracodawcy nielegalnie zatrudniającemu cudzoziemca grozi grzywna do 30 000 zł.
- Ponadto w Polsce obowiązuje prawo, które określa sankcje dla pracodawców powierzających wykonywanie pracy cudzoziemcowi przebywającemu bez ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu na terytorium Polski i tryb dochodzenia roszczeń z tytułu wynagrodzenia i związanych z nim świadczeń. Odpowiedzialność cywilna jest znacznie rozszerzona w przypadku pracowników podwykonawcy, gdyż obciąża solidarnie również głównego wykonawcę.
- Za zatrudnienie cudzoziemca, który nie ma prawa pobytu w Polsce, pracodawca pokrywa koszty jego powrotu do kraju pochodzenia.
- Niedopełnienie obowiązków przy zatrudnianiu cudzoziemców przebywających na terytorium Polski w niektórych okolicznościach stanowi przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności do 3 lat.
- W razie skazania za przestępstwo sąd może orzec zakaz dostępu firmy do niektórych środków unijnych lub nakazać jej zapłatę na rzecz Skarbu Państwa równowartości takich środków otrzymanych wciągu ostatniego roku).
Konsekwencje w obszarze biznesowym
- W przypadku niejednoznacznego wskazania podmiotu powierzającego pracę, domyślnie będzie nim zakład, w którym cudzoziemiec pracuje.
- Utrata pracowników w wyniku zobowiązania cudzoziemców do powrotu do kraju pochodzenia. W decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu określa się termin dobrowolnego powrotu, który wynosi od 15 do 30 dni, liczony od dnia doręczenia decyzji. Dodatkowo w decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu orzeka się o zakazie ponownego wjazdu na terytorium RP i innych państw obszaru Schengen oraz określa się okres tego zakazu, który w poszczególnych przypadkach wynosi od 6 miesięcy do 5 lat.
- Niezgodne z przepisami prawa działania kontrahenta mogą skutkować rozwiązaniem współpracy
i skazać go na ostracyzm biznesowy. - Utrata dobrego imienia lub nadszarpnięcie reputacji firmy, marki, właściciela, prezesa rodzi finansowy koszt rozczarowania klientów, pracowników, dostawców, ubezpieczycieli, czy kredytodawców.
Studium przypadku
- Pracodawca, który zatrudniał Ukrainkę na czarno, nie udzielił jej pomocy, gdy ta dostała wylewu.
- Inspektor pracy wraz z oddziałem policji i strażą graniczną zajął się kontrolą zakładu.
- Kontrahenci odcieli się od działań przedsiębiorcy, jego biznes zawisł na włosku.
- Sam przedsiębiorca wyłożył 100 tysięcy złotych na leczenie Ukrainki.